خانواده یکی از نهادهای اساسی و مهم در جامعه است که صعود و هبوط یک جامعه به ویژگی‌های آن برمی‌گردد. این نهاد نیز هم‌چون نهادهای دیگر در جامعه بر اثر عوامل گوناگون دچار تحولات شگرفی شده است. ولی به‌دلیل اهمیّت فوق‌العاده به آن توجه ویژه شده است. در این کتاب سعی شده است به تحولات خانواده روستایی در چهار بعد ساختاری، کارکردی، ارزشی و ماهوی توجه شود و نقش عوامل تغییر در آن در نیم قرن گذشته رصد شده است. اگرچه جریانات مدرن‌سازی جوامع بر خانواده‌های شهری با عمق بیشتری تأثیر گذاشته‌اند ولی کمابیش همه روستاهای کشور از این جریانات بی‌نصیب نبوده‌اند به‌طوری که عمده روستاهای کنار جاده‌ای، نزدیک به مراکز شهری و شهرک‌های صنعتی به‌دنبال تحولات در جوامع شهری به‌طرز چشم‌گیری در ابعاد گوناگون متحول شده‌اند و روستا‌های دیگر نیز به تبعیت از این‌گونه روستاها در گام‌های اولیه تغییر هستند. اگرچه بعضی از این تغییرات در ابعاد در دست بررسی بسیار حائز اهمیّت و شایان توجه بوده است و بسیاری از مشکلات خانواده‌های روستایی را مرتفع کرده است ولی در بعضی از موارد نیز گره‌های کوری را در زندگی آن‌ها به‌وجود آورده است. در‌واقع در جاهایی که تغییرات هم‌نوا با عرف، عادات، ارزش‌های قومی-مذهبی، شرایط جغرافیایی، اکولوژیکی و ... خانواده‌های روستایی بوده این تغییرات درونی شده و منشأ خیر گشته و در مواردی که مانند عامل عاریه‌ای بر سر جوامع فرود آمده بر مشکلات آن‌ها افزوده و تعارضاتی را ایجاد کرده است.

در این کتاب سعی شده است در فصل‌های‌ مختلف آن این تغییرات و عوامل تغییر یاد شود و به نتایج حاصل شده از آن توجه شود. اگرچه تغییرات در خانواده‌های روستایی در نیم قرن اخیر، یکنواخت و یک شکل نبوده است ولی رسالت این اثر ارائه‌ آمار و ارقام از تغییرات ایجاد شده در مناطق مختلف روستایی کشور نیست؛ زیرا این اثر بر‌اساس تجربیات، مشاهدات و زندگی نویسندگان با تعداد زیادی از خانواده‌های روستایی در اقصی نقاط کشور بوده است

 مقدمه 15

پیشگفتار 17

فصل اول /  ویژگی خانواده روستایی سنّتی در ایران 19

مقدمه 19

خانواده روستایی به‌لحاظ ساختاری 22

- نوع خانواده 22

میزان اقتدار پدر و کنترل و نظارت وی 23

ازدواج به لحاظ عمومیت و سن 24

اهمیّت فرزند به لحاظ بعد 30

طلاق به لحاظ میزان 31

معیشت واقتصاد خانواده روستایی 31

ماشین‌آلات در بخش کشاورزی و استفاده از تکنولوژی 31

میزان تنوع منابع درآمدی 31

مصرف به‌لحاظ اقلام و مقدار 32

نوع وسیله مبادله 33

تقسیم کار 33

گستره ارتباطات خانوادگی 34

گسترش ارتباطات با شهرها و دسترسی به رسانه‌ها 36

کارکرد‌های سنّتی خانواده روستایی 36

کارکرد اقتصادی 36

اهمیّت و ارزش زمین و کار به‌لحاظ کارکردی 37

کارکرد اجتماعی 38

کارکرد حمایتی و عاطفی و احترام به سالمندان 39

کارکرد جنسی و تولید مثل 40

اهمیّت فرزند پسر به‌لحاظ کارکردی 41

ارزش‌های سنّتی خانواده روستایی 42

اهمیّت مذهب (انجام فرایض دینی، مناسک مذهبی و پوشش) 42

اعتقاد به آداب و رسوم و گاهی خرافات 43

ازدواج به لحاظ ملاک‏های انتخاب همسر و نوع و الزامات 44

طلاق (میزان قبح) 46

مشارکت 47

پول‏گرایی و مصارف تجملی به‌عنوان امری ارزشمند 49

گذران اوقات فراغت 50

اهمیّت حریم شخصی و رفاه 50

ماهیت سنّتی خانواده روستایی(خانواده و اثر آن بر انتخابات فردی) 51

اقتدار پدر یا رهایی از آن 51

انتخاب اجباری شغل پدران یا قدرت رهایی از آن 51

حق انتخاب فرد برای ازدواج و جدایی 52

اجبارات اجتماعی یا تمایلات شخصی در صاحب فرزند شدن 53

معاشرت‏ در خانواده روستایی 53

فردگرایی یا قبول دخالت‏های دیگران 54

انتخاب نوع پوشش و حجاب 54

تلاش فردی یا قدرگرایی 55

فصل دوم / مروری بر تحولات خانواده در جهان و ایران 57

1) نظریه‌های تحولات خانواده 57

- تحولات ساختاری خانواده 57

- تغییر شکل تولید 58

-گسترش تحصیلات 63

- شهری شدن و مهاجرت 65

-  رشد مصرف و درآمد 66

- شبکه ارتباطی و انتقالی جدید 69

- تکنولوژی‏‌های جدید 70

میزان دسترسی به شهر، اطلاعات و رسانه‏های جمعی 70

تحولات کارکردی خانواده 71

تحولات ارزشی خانواده 77

تحولات ماهیتی خانواده 94

2) ورود ایده‌های توسعه در ایران 106

مقدمه 106

مدرنیزاسیون در ایران (مشروطه، پهلوی اول و دوم) 107

انقلاب اسلامی 1357 در ایران (روند تحولات در دوره بعد از انقلاب اسلامی 1357) 126

تحولات بعد از سال 1368 128

فصل سوم / تحولات خانواده روستایی در ایران 133

تحولات ساختاری خانواده روستایی در ایران 134

نوع خانواده 134

میزان اقتدار پدر، کنترل و نظارت وی 135

ازدواج به لحاظ عمومیّت و سن 135

اهمیّت فرزند به‌لحاظ بعد 136

طلاق به‌لحاظ میزان 136

معیشت و اقتصاد خانواده روستایی 137

ماشین‏آلات در بخش کشاورزی و استفاده از تکنولوژی 137

میزان تنوع منابع درآمدی 137

مصرف به‌لحاظ مقدار و اقلام 138

نوع وسیله مبادله 139

تقسیم کار 139

گستره ارتباطات خانوادگی 140

گسترش ارتباطات با شهرها و دسترسی به رسانه‌ها 141

تحولات کارکردی در خانواده‌های روستایی در ایران 142

کارکرد اقتصادی 142

اهمیّت و ارزش زمین و کار به‌لحاظ کارکردی 143

کارکرد اجتماعی 144

کارکرد حمایتی و عاطفی و احترام به سالمندان 146

کارکرد جنسی و تولید مثل 148

اهمیّت فرزند پسر به‌لحاظ کارکردی 150

تحولات ارزشی خانواده روستایی در ایران 151

اهمیّت مذهب (انجام فرایض دینی، مناسک مذهبی و پوشش) 151

اعتقاد به آداب و رسوم و گاهی خرافات 153

ازدواج به لحاظ ملاک‏های انتخاب همسر و نوع و الزامات 153

طلاق (میزان قبح) 154

مشارکت 155

پول‏گرایی و مصرف تجملی به‌عنوان امری ارزشمند 156

نحوه گذران اوقات فراغت 157

اهمیّت حریم شخصی و رفاه 158

تحولات ماهوی خانواده روستایی در ایران 159

اقتدار پدر یا رهایی از آن 159

انتخاب اجباری شغل پدران یا قدرت رهایی از آن 161

حق انتخاب فرد برای ازدواج یا طلاق 161

اجبارات اجتماعی یا تمایلات شخصی در صاحب فرزند 162

معاشرت در خانواده روستایی 163

فردگرایی یا قبول دخالتهای دیگران 163

انتخاب نوع پوشش حجاب 164

تلاش فردی یا دام قدرگرایی 165

فصل چهارم /  خانواده در دیدگاه اسلام 167

نظام ساختاری خانواده در اسلام 168

نظام کارکردی خانواده در اسلام 169

- کارکرد اقتصادی خانواده در اسلام 170

- کارکرد اجتماعی در اسلام 174

- کارکرد عاطفی خانواده در اسلام 174

- کارکرد حمایتی خانواده 177

- کارکرد جنسی خانواده در اسلام 178

نظام ارزشی خانواده در اسلام 181

حیطه انتخاب‏گر بودن و آزادی انسان در اسلام 196

فصل پنجم / خلاصه و نتیجه‌گیری 201

منابع و مأخذ 209