حقوق بین‌الملل معاصر در قرن بیست ‌و یکم، بیش از هر زمان دیگری به نهادهای بین‌المللی متکی است تا روابط میان کشور‌ها را مبتنی بر اصول صلح، عدالت و قواعد حقوقی مدیریت کند. در این میان، دیوان بین‌المللی دادگستری به‌عنوان عالی‌ترین مرجع قضایی سازمان ملل متحد، نقش محوری در تضمین نظم حقوقی جهانی ایفا می‌کند. این دیوان با صلاحیت رسیدگی به اختلافات حقوقی میان دولت‌ها و ارائه نظریه‌های مشورتی به نهادهای بین‌المللی، بستری مؤثر برای حل‌ و فصل مسالمت‌آمیز منازعات فراهم آورده است. اهمیت و جایگاه این نهاد، زمانی برجسته‌تر می‌شود که بدانیم تصمیمات آن نه ‌تنها محدود به دعاوی خاص نیست، بلکه آثار گسترده‌ای بر تفسیر و توسعه حقوق بین‌الملل دارد و مسیر تعاملات آتی دولت‌ها را نیز هموار می‌کند.

ایران به‌عنوان کشوری با جایگاهی ممتاز در منطقه و روابط گسترده با جامعه بین‌المللی، طی سالیان متمادی با مسائل حقوقی پیچیده‌ای در عرصه بین‌الملل مواجه بوده است. تحولات ژئوپلیتیکی، انعقاد معاهدات دو جانبه و چند جانبه و بروز اختلافات حقوقی گوناگون، ایران را بارها به مسیر رجوع به نهادهای بین‌المللی، از جمله دیوان بین‌المللی دادگستری، هدایت کرده است. اگرچه بهره‌گیری از این ظرفیت تاکنون با دستاوردها و چالش‌هایی همراه بوده است، اما تجربه‌های گذشته به‌روشنی نشان داده‌اند که شناخت دقیق ساز و کارها، رویه‌ها و قابلیت‌های دیوان، برای صیانت از حقوق و منافع ملی هر کشوری ضروری است.

با توجه به اهمیت روزافزون این نهاد در حل اختلافات بین‌المللی و نقش آن در شکل‌دهی به نظام حقوقی جهانی، خلأ یک مطالعه جامع، مستند و روزآمد در زبان فارسی پیرامون رابطه ایران با دیوان بین‌المللی دادگستری محسوس بوده است. اثری که بتواند هم به تشریح ساز و کارهای این نهاد بپردازد و هم تجربه‌های ایران را به شیوه‌ای تحلیلی بررسی کند تا برای پژوهشگران، سیاست‌گذاران و دیپلمات‌های کشور، راهنمای علمی و کاربردی فراهم آورد.

اثر حاضر تلاشی در پاسخ به این نیاز است. امید است این کتاب با تحلیل مستند و روشمند خود، بتواند گامی در جهت ارتقای فهم حقوق بین‌الملل، تقویت ظرفیت حقوقی کشور و بهره‌برداری مؤثرتر از ابزارهای حقوقی بین‌المللی در راستای صیانت از منافع ملی ایران بردارد.

فصل اول:  تعاریف و مفاهیم  1

فصل دوم: معاهدات و موافقت‌نامه‌ها و ضمانت اجراهای آراء و حقوق بین‌الملل  91

فصل سوم: رابطه ایران و دیوان بین‌المللی دادگستری  145

پیوست     291

منابع و مآخذ 297