به گزارش روابط عمومی سازمان انتشارات جهاددانشگاهی، نخستین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نشر 28 اردیبهشت با همکاری دانشگاه علم و فرهنگ و انتشارات جهاد دانشگاهی به صورت آنلاین برگزار شد و پژوهشگرانی از 11 کشور دنیا در این کنفرانس مشارکت کردند. از این میان 21 اثر برای سخنرانی در قالب پنل‌های مختلف و 41 اثر برای سخنرانی فردی در این کنفرانس پذیرفته شدند. در این برنامه پنج پنل علمی برگزار شد که سه پنل به زبان فارسی و دو پنل به زبان انگلیسی بود.

در پنل نخست «کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نشر» که با موضوع «مسائل کلیدی در نشر و توسعه فرهنگی»، برگزار شد، دکتر رسول جعفریان، رئیس کتابخانه مرکزی، مرکز اسناد و تأمین منابع علمی دانشگاه تهران که بصورت ویدیویی در این کنفرانس شرکت داشت در سخنانی گفت: عبور از کاغذ و کتاب کاغذی همواره یکی از نکات مورد تأکید من بوده است؛ ما بایستی مفهوم نشر را تغییر بدهیم. تصوری را که مردم از نشر دارند نشر کاغذی و کتابخانه و کتابفروشی و در واقع کتاب فیزیکی است و تغییر این ذهنیت بسیار دشوار است. آنچه مهم است انتقال دانش و محتواست و کاغذ یکی از این ابزارهاست. نشر کاغذی باید یکی از شعبه‌های نشر باشد و نشر الکترونیک باید به مرور جایگزین شود.

جعفریان با بیان اینکه تغییر کلمات و مفاهیم در عبور از شکل کاغذی به اشکال جدید نقش بسزایی دارد گفت: در مورد نشر اولین قدم‌ها در غارنوشته‌ها و سنگ‌نوشته‌ها بوده و بعد در تمدن مصر پاپیروس را داریم و کاغذ به تدریج مطرح شده است. علم برای بشر مهم بوده اما صورت‌های مختلفی برای آن وجود داشته است؛ بنابراین عبور از کاغذ به لوح نوری و الکترونیکی نیز یکی از آن مراحل است و نباید در کاغذ بمانیم.

رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با اشاره به اینکه برخی معتقدند بایستی منتظر زمانه ماند، گفت: تغییر دو گونه اتفاق می‌افتد؛ اقوام عاقل در حین تغییرات می‌توانند برای آن برنامه‌ریزی کنند؛ از طرفی می‌توان برای ایجاد تغییر هم برنامه‌ریزی کرد و نباید منتظر تحمیل روزگار ماند. البته از موانع مهم عبور از نشر کاغذی ناشران هستند که حاضر به ایجاد تغییر و دگرگونی نیستند چون می‌خواهند کتاب بفروشند و پول بگیرند. در حالی که بسیاری جاها که بحث پول نیست، محتوا بصورت الکترونیکی بارگزاری و منتشر می‌شود. از سوی دیگر بسیاری دانش‌ها امکان ثبت بر کاغذ ندارند و اینها در طول تاریخ از بین ‌رفته‌اند اما امروزه امکان ثبت و انتقال آنها وجود دارد.

وی با اشاره به اینکه بسیاری اوقات تاریخ شفاهی ثبت نمی‌شود اما حالا امکان ضبط صوت اشخاص و ایحاد تاریخ شفاهی وجود دارد گفت: همین حالا ما با ایجاد کلاب هاوس مواجهیم که افراد ساعت‌ها آنجا حرف می‌زنند و تبادل نظر و اطلاعات می‌کنند.

جعفریان با اشاره به ایجاد زیرساخت‌های قانونی و سیاست‌گذاری در این زمینه گفت: دولت‌ها باید برای گذر از این مرحله برنامه ریزی کنند. مشکل دیگر بحث برنامه ریزی های قانونی است. قوانین نشر الکترونیکی بسیار مجمل است و قانون حقوق مولفین و مصنفین نیز مربوط به دهه چهل است. نهادهایی مثل وزارت ارشاد یا وزارت علوم در این زمینه بسیار دخیل هستند. هم از نظر قانونی و هم سایت‌ها باید مورد بازنگری قرار گیرند. به نظر من همان پولی که از نشر کاغذی کسر شود در نشر الکترونیکی صرف شود کافی خواهد بود و نیازی به بودجه مضاعف نیست.

وی با بیان اینکه ما به یک گوگل‌بوک ایرانی نیاز داریم، توضیح داد: کتابهای جدید دارای حق مؤلفند اما می‌توانیم تمام کتاب‌های قدیمی را که مربوط به ۵۰ سال به قبل است دیجیتال کنیم؛ کتاب‌هایی که متعلق به دولت است یا افرادی که با تصمیم شخصی می‌‌خواهند آثار خود را رایگان عرضه کنند، همه اینها را می توان الکترونیکی کرد و دانش عمومی را افزایش داد. بعلاوه‌ی هزاران هزار پایان‌نامه‌ای که وجود دارد و اقعا یک سوم از آنها ارزش علمی و مطالعاتی دارند که مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.

حجت الاسلام جعفریان در پایان تأکید کرد:‌ باید عبور کنیم از نشر کاغذی به نشر الکترونیکی و این راهی است که اگر نرویم باز هم از کاروان علم و دانش عقب می‌مانیم.

دکتر سیدمجتبی امامی، معاون پژوهش و فناوری دانشگاه امام صادق(ع)، با بیان اینکه ما پژوهشگران نتوانستیم عرصه پژوهش را به درستی ساماندهی کنیم، بنابراین قطعاً نمی‌توانیم سایر حوزه‌ها را نیز بهبود دهیم؛ کلیه تألیفات ما تحت تأثیر ترجمه است و این امر ناگزیر است. ما نه‌تنها در توسعه فرهنگی بلکه در تمامی حوزه‌ها هرچه داریم در همین کتاب‌هایی است که بخش اعظم آن نیز ترجمه است.

امامی با اشاره به آسیب‌های جدی در این عرصه افزود: یکی از آسیب‌های بزرگ در کشور ترجمه‌ی انتخابی غیر هدایت‌شده است؛ بسیاری از نحله‌های رقیب اندیشه‌ی مسلط غرب اصلا در کشور ما موجود نیست. مثلا پیش از اینکه انتشارات دانشگاه امام صادق نحله‌ی اقتصادی مهم و برجسته‌ی مکتب اتریش را منتشر و مطرح کند، در کشور اصلاً چیزی از آن وجود نداشت. وقتی یک نحله‌ی اندیشه وارد کشور می‌شود این تکتازی می‌کند و در رقابت‌ با مکاتب و اندیشه‌های دیگر تعدیل نمی‌شود و برای همین می‌بینیم برخی طرفداران سرمایه‌داری در کشور ما از طرفداران غربی این اندیشه دوآتشه‌تر هستند.

این پژوهشگر ادامه داد: آسیب دوم این است که هرجایی که وارد ترجمه شده‌ایم توازن وجود ندارد. مثلاً کتابی از یکی از اندیشمندان برجسته ترجمه می‌شود اما هیچکدام از کتاب‌هایی که منبع اثر او بوده و بعد کتاب‌هایی که از اثر او ریشه گرفته است ترجمه نشده است؛ نیاوردن مبناها و کاربردهای آثار ترجمه‌ای به اندیشه در کشور ما ضربه زده است.

وی افزود عدم انسجام بین ترجمه رشته‌های مختلف اشکال سوم است و ادامه داد: در حوزه‌ی کتاب‌های بین رشته‌ای، ترجمه‌ی متفاوت عنوان‌ها و نگارش متفاوت اسامی یک کتاب نوعاً باعث می‌شود آن کتاب در جست‌‌وجوها پیدا نمی‌شود و گاه کمتر کسی از ترجمه آن مطلع است.

امامی با بیان اینکه مشکل چهارم سانسور معکوس شدید است گفت: در برخی موارد کتاب هایی هست که در نقد غرب و در ستایش انقلاب اسلامی در آن وجود دارد که عیناً این بخش‌ها حذف می‌شود که این کار فجیع است؛ یا در نمایه‌ی کتاب‌ها بعضاً نوشته می‌شود که به چند موضوع پرداخته است اما در مقایسه‌ی اثر ترجمه‌ای و اثر اصلی می‌بینیم بخشهایی تعمداً حذف شده است.

استاد دانشگاه امام صادق آسیب آخر در حوزه‌ی ترجمه را ترجمه‌های نادرست و تحریف شده و فهمیده نشده دانست که در حوزه‌ی علوم انسانی آسیب‌های بسیاری زده و بعضاً باعث انتقال نادرست یک اندیشه شده است. بعلاوه لازم است که انسجام و یکدستی در انجام ترجمه‌ها و اصطلاحات وجود داشته باشد. از سوی دیگر باید نقد ترجمه را گسترش داد تا افراد مثل دانشجویان بتوانند آثار بزرگ و کوچک ترجمه‌شده را مقایسه و نقد کنند؛ ما نیازمند ایجاد دو حوزه هستیم یکی نقد ترجمه و دیگری سیاستگذاری ترجمه؛ وگرنه بسیاری از اندیشه‌ها به‌غلط وارد کشور می‌شود.

دکتر ایوب دهقان‌کار، مدیرعامل مؤسسه خانه کتاب و ادبیات ایران با بیان اینکه هدف از هر پژوهشی تصمیم‌گیری است و همه نظریه ها باید به عمل منجر شود گفت: طی پژوهشی که در نخستین نمایشگاه مجازی کتاب داشتیم داده‌های گرد آوری شده را برای اولین بار در این کنفرانس ارائه می‌کنم. در سال ۹۹ با مصوبه شورای سیاستگذاری نمایشگاه کتاب تهران، بنا شد که ۲۶ فروردین شاهد برگزاری نمایشگاه کتاب تهران باشیم و با توجه به شیوع کرونا در بهمن ۹۸ بسیاری از برنامه‌های اجرایی از جمله در وزارت فرهنگ تحت تاثیر این پاندمی قرار گرفت. با این حال از آنجا که شورای سیاستگذاری خود را تابع تصمیم ستاد ملی مقابله با کرونا می‌دانست تآملی در اعلام برگزاری یا عدم برگزاری نمایشگاه کتاب داشتند تا اینکه ۲۸ تیرماه این شورا اعلام کرد که برای دومین‌بار در طول تاریخ این رویداد، شاهد برگزاری نمایشگاه نخواهیم بود.

دهقان‌کار ادامه داد: با قطعی شدن لغو نمایشگاه شورای سیاستگذاری طی بیانیه‌ای پیشنهاد کرد که با توجه به اینکه حدود ۵۰ درصد گردش مالی صنعت نشر ایران در ایام نمایشگاه صورت می‌گیرد، برای جبران خسارت‌های جامعه نشر باید تلاش‌هایی صورت بگیرد و یکی از این حمایت‌ها برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران بود.

وی با اشاره به مزایای برگزاری این نمایشگاه مجازی گفت: اولین مورد، ورود رسمی و تامین انبوه محتوا در فضای مجازی و اینترنت با بهره‌گیری از نشر مکتوب (کتاب) بود. مزیت دیگر نمایشگاه مجازی امکان حضور همه ناشران بدون محدودیت تعداد، عناوین، مکان، فضا و... بود. مزیت سوم نیز امکان بازدید و خرید ۲۴ ساعته برای شهروندان سراسر کشور بود. مزیت دیگر این نمایشگاه مجازی امکان حضور ناشران سایر کشورها بود و در این دوره ناشرانی حضور داشتند که پیش از این امکان حضور نداشتند. مزیت آخر نیز کاهش قابل توجه هزینه‌ها در زمینه‌های اجرایی، اجاره‌ی مکان، زیرساخت‌ها و هزینه‌های جانبی دیگر بود بطوری که در سالهای قبل حدود ۹۰۰ نفر در برگزاری نمایشکاه دخیل بودند اما نمایشگاه مجازی با حدود ۷۰ الی ۸۰ نفر برگزار شد.

دهقان‌کار از امتیازهای این نمایشگاه به ارسال رایگان با یارانه‌ی دولتی، تخفیف ۲۰ درصدی و تخفیف ترافیک ۵۰ درصدی اینترنت را برشمرد و گفت: در این دوره از دورترین نقاط و محروم‌ترین مناطق توانستند از محصولات فرهنگی استفاده کنند. با این حال به دلیل تازه بودن این رویداد برخی ناشران هراس داشتند و باید برای آنها مزایایی در نظر می‌گرفتیم که از آن جمله ارسال رایگان کتاب‌ها با هزینه وزارت فرهنگ، یارانه اختصاصی ناشران و در اختیار گذاشتن پنل فروش رایگان بود.

مدیرعامل مؤسسه خانه کتاب و ادبیات ایران ادامه داد: بیش از ۷۵۰ هزار مرسوله ارسال شد که بیش از ۱۷ هزار مورد به مناطق روستایی ارسال شد. به یمن برگزاری این مراسم داده‌های عظیمی در زمینه‌های مختلف از جمله جنسیت، استان‌های محل سکونت، ناشران موفق و بسیاری داده‌های دیگر در این زمینه به دست آمد.

وی افزود: از دستاوردهای این نمایشگاه می‌توان به ایجاد عدالت فرهنگی نیز اشاره کرد که مصداقی بود برای تحقق عدالت فرهنگی و البته عدالت بشری چراکه دانستن حق تمام انسان‌هاست و این نمایشگاه چنین امکانی را فراهم کرد. علاوه بر این بستری برای تبادل آرا و اندیشه و دیپلماسی فرهنگی نیز ممکن شد.

دهقانکار ادامه داد: ایجاد بستری برابر و یکسان برای رقابت سالم بین ناشران بود. تمام اینها منجر به تقویت صنعت نشر شد و همچنین هدف وزارت ارشاد مبنی بر ترویج فرهنگ مطالعه و ارتقای سرانه مطالعه نیز تا حد زیادی محقق شد. بعلاوه داده‌های بسیار دقیقی که به دست آمد امکان سیاستگذاری بهتر در آینده برای وزارت فرهنگ و ارشاد را فراهم کرد که پیش از این با وجود برگزاری دوره‌های حضوری متعدد چنین داده‌های واقعی‌ای به دست نیامده بود.

در ادامه دکتر محمد ذبیحی، رئیس سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها )سمت) در سخنان خود با موضوع «مالکیت فکری یا معنوی از منظر اخلاقی» نیز گفت: در گذشته این مبخث به اهمیت امروز نبود و این کار با دشواری و بدون قصد سودآوری صورت می‌گرفت اما امروز شرایط در دنیا فرق کرده است. باتوجه به اینکه موضوع مالکیت معنوی تنها در سطح عمومی مورد توجه است اما در مجامع خصوصی حرف دیگری می‌زنند! این اتفاق برای جامعه ما که نام انقلاب فرهنگی بر تارک آن نقش بسته است مایه‌ی تأسف است. عده‌ای معتقدند که در صورت رعایت حقوق مادی و معنوی آثار متضرر می‌شوند اما باید دانست که کار فرهنگی هزینه‌بر است و رایگان نخواهد بود.

ذبیحی با بیان  دلایل اینکه چرا شرعاً و عرفاً باید از صاحب اثر برای انتشار آن اجازه گرفت ادامه داد: مخالفان نیز به برخی از همین دلایل شرعی و عقلی قائلند و این بسیار جالب است! عده‌ای به نظر خاصی از حضرت امام استناد می‌کنند اما باید دانست آن مورد خاص بوده و نباید به آن در همه‌ی موارد استناد کرد. بعلاوه دلایل دیگری از جمله عدم تبدیل علم و دانش به منبع کسب سود و قاعده‌ی سلطه و ... تکیه می‌کنند. اما بسیاری از علما نیز دخل و تصرف در اثر دیگری را شرعاً حرام می‌دانند.

رئیس سازمان سمت با بیان اینکه مالکیت مقید است و هر تصرفی بر آن جایز نیست گفت: مالکیت امری نسبی است و هر تصرفی در آن نمی‌توان کرد؛ تصرف در کتاب یعنی تصرف‌هایی که عقلا آن را جایز می‌دانند اما هر دو گروه موافق و مخالف حقوق معنوی به آن تمسک کرده‌اند.

وی با اشاره به نظرات برخی مراجع تقلید از جمله آیت‌الله فاضل و آیت‌الله مکارم شیرازی و آیت‌الله منتظری در زمینه‌ی مالکیت فکری، گفت: اگر امروز نه، در آینده ما باید وارد کنوانسیون‌های بین‌المللی شویم و چنین وضعیتی در زمینه‌ی مالکیت معنوی آثار زیبنده‌ی کشور علوی ما نیست. من در سازمان سمت از همین مشکلات رنج می‌برم اما ناچارم تابع قوانین و مقررات باشم؛ با این حال اصلاً اخلاقاً این قضایا درست نیست. گذشته از منظر فقهی و حقوقی، از منظر اخلاقی مشکلات بیشماری در این زمینه گریبان‌گیر ماست.

دکتر ذبیحی در پایان گفت: انصاف حکم می‌کند که ما تابع قوانین بین‌المللی باشیم و البته نباید در کشور ناهنجاری اخلاقی داشته باشیم و این ناهنجاری اخلاقی در حوزه نشر و کتاب بسیار بدتر است. مجلس و نهادهای دیگر باید اقدام کنند و این قانون را که تمام کشورهای دنیا آن را پذیرفته‌اند؛ بپذیریم. چراکه حق هیچکسی را نباید از بین ببریم و نباید استدلال کنیم که کشورهای غربی نیز آثار ما و میراث فرهنگی ما را برده‌اند چراکه بدی را نباید با بدی پاسخ داد.

دکتر منصوره اتحادیه، رئیس «نشر تاریخ ایران» در ادامه در پیامی ویدیویی به اشاره به شکل‌گیری این نشر، گفت: یکی از مزایای ما ناشران نداشتن کپی‌رایت و حق نشر است و می‌توانیم کتاب‌های خارجی را بدون پرداخت وجهی ترجمه و منتشر کنیم. اما مشکل آنجاست که بسیاری از اوقات از همان کتاب چندین ترجمه منتشر شده و کار را برای ناشر و مترجم سخت می‌کند؛ مثلا از خاطرات میشل اوباما، شش ترجمه متفاوت همزمان منتشر شد، «معمای هویدا» نیز چنین سرنوشتی داشت؛ چاره چیست؟ شاید در این کنفرانس به این موضوع پرداخته شود.

او در ادامه گفت: انتشار کتاب یکی از کارهای و مسئولیتی است که هم می‌تواند جامعه را به سوی داشتن و ارتقای علم هدایت کند و هم می‌تواند به عمق جهل و کج سلیقگی سوق دهد. علاوه بر داشتن مسئولیت فرهنگی، ناشران با مشکلات بسیاری مواجهند. فکر می‌کنم مشکل اصلی ما اقتصادی است؛ کتاب گران و کتابخوان کم است، مسئولان امور فرهنگی هم کاملا بر این موضوع آگاهی دارند و سعی می‌کنند با خرید کتاب به ناشران کمک کنند و فرهنگ کتابخوانی را رواج دهند اما این کار مستمر نیست و مشکلات مالی را حل نمی‌کند.

خانم اتحادیه در ادامه کاهش تیراژ کتاب به ۲۰۰ نسخه و کمتر از آن، ممیزی و نبود فرهنگ کتاب را را از دیگر مشکلات نشر اعلام کرد.

در بنل دوم کنفرانس با موضوع «سیاست و سیاستگذاری در نشر» که به زبان انگلیسی ارائه شد، پژوهشگران به بیان گزیده‌ای از یافته‌های خود در زمینه‌‌های مختلف پرداختند.

در ابتدا دکتر زینب قاسمی تاری، استاد دانشگاه تهران پژوهش‌ خود با عنوان «امنیتی سازی ایران: گلوگاه‌های دسترسی به ناشران و رویدادهای ارتباطی توسط خاطره‌نویسان ایرانی- آمریکایی» را ارائه کرد.

سپس الکساندر چن از دانشگاه کوپنهاگ، یافته‌های خود در پژوهشی با عنوان «انتشار در ژورنال‌های بین‌المللی برای نودانشگاهیان» را ارائه کرد.

در ادامه نیز دکتر حسین میهمی از دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) به بیان یافته‌های پژوهشی خود با موضوع «بررسی جهت و روش پژوهشی در مقالات منتشرشده در ژورنال‌های زبان‌شناسی کاربردی طی سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۹» پرداخت.