در میان خلاقیت و تقلب: خط باریک استفاده از هوش مصنوعی در تحقیق

 علی اصغر درلیک

امروز دانشگاه صحنه بازگشت پرسشی قدیمی است؛ پرسشی که این بار نه در هیاهوی گچ و تخته، بلکه در زمزمه الگوریتم‌ها مطرح می‌شود: آیا استفاده دانشجویی از هوش مصنوعی در پژوهش، خیانت به اخلاق است یا مرحله‌ای تازه در تکامل ابزارهای تفکر؟ این پرسش، پژواک همان جدال‌های گذشته است؛ جدالی که یک‌بار با ظهور ماشین‌حساب آغاز شد، بار دیگر با ویکی‌پدیا شعله‌ور شد و حالا با زبان‌های مصنوعی و مدل‌های مولد به مرحله‌ای حساس‌تر رسیده است؛ جایی که سؤال نه فقط درباره ابزار، بلکه درباره مرز میان تفکر انسانی و بازتولید ماشینی مطرح می‌شود.

دانشجوی امروز با کنجکاوی به تاریخ نگاه می‌کند: اگر نیاکان ما روزی قلم را از لوح‌های سنگی برداشتند، اگر چاپخانه زمانی متهم شد که ارزش نسخه‌نویسی را از بین می‌برد، و اگر نرم‌افزارهای آماری جای محاسبات دستی را گرفتند، چرا من نتوانم از چت‌باتی استفاده کنم که چارچوب مقاله را بچیند یا جرقه‌ای از یک ایده تازه در ذهنم روشن کند؟ در سوی دیگر، استاد یا ناظر دانشگاهی می‌پرسد: اگر تحقیق قرار است بازتاب خلاقیت و فهم شخصی باشد، واگذار کردن آن به الگوریتمی بی‌جان و بی‌فهم، روح یادگیری را از بین نمی‌برد؟ این پرسش فقط درباره ابزار تازه نیست؛ مسئله خطوط مرزی میان یادگیری و تقلید، صداقت و فریب، مالکیت فکری و سرقت فکری است. دانشگاه باید تصمیم بگیرد: هوش مصنوعی را دستیار پژوهش بداند یا سارق مدرن دانش؟

هلن نیسِنباوم، فیلسوف اخلاق، مفهوم «تمامیت زمینه‌ای» را مطرح می‌کند: هیچ کنشی در خلأ اخلاقی بررسی نمی‌شود، بلکه در بافت اجتماعی سنجیده می‌شود. اگر دانشجویی متن ساخته شده توسط ماشین را بدون ذکر منبع به نام خود تحویل دهد، این هنجارها را نقض کرده است؛ خیانتی آرام و بی‌صدا. اما اگر در فصل «روش تحقیق» صادقانه بنویسد که چارچوب اولیه با کمک مدل زبانی شکل گرفت و سپس با منابع علمی بازبینی شد، نه خبری از تخلف است و نه بی‌اخلاقی؛ بلکه پایبندی به هنجارهای زمینه‌ای محقق شده است.

لوسیانو فلوریدی، متفکر اخلاق دیجیتال، تأکید می‌کند که هوش مصنوعی «عاملی بی‌فهم» است: می‌تواند متن بسازد، اما هیچ معنایی نمی‌فهمد. مسئولیت اخلاقی و داوری نهایی همیشه بر دوش انسان است. اگر دانشجویی بدون بررسی و تحلیل، خروجی AI را به کار ببرد، گویی داوری علمی را به موجودی واگذار کرده که فقط وانمود به فهم می‌کند. اما اگر دانشجو متن تولید شده را دقیق بررسی کند، منابع انسانی و علمی به آن اضافه کند و بتواند توضیح دهد چرا و چگونه از آن استفاده کرده، با اصول عدالت، شفافیت و نیکوکاری همسو عمل کرده است.

هشدارها جدی‌اند. تیم بندر و همکارانش مدل‌های زبانی را «طوطی‌های تصادفی» می‌نامند: ظاهراً سخن می‌گویند، اما چیزی نمی‌فهمند و فقط بازتولید می‌کنند. خروجی‌های AI ممکن است در نگاه اول براق و فریبنده باشند، اما خالی از معنا هستند. دانشجویی که بی‌احتیاط بر چنین متونی تکیه کند، نه تنها اصول اخلاقی را نقض کرده، بلکه حقیقت علمی را هم به خطر می‌اندازد.

یونسکو در راهنمای ۲۰۲۳ خود تأکید می‌کند که دانشگاه‌ها باید مرزهای روشن و خاکستری استفاده از هوش مصنوعی را مشخص کنند: چه استفاده‌ای مجاز است، چگونه باید افشا شود، و کجا ورود AI ممنوع است. بدون چنین سیاست‌هایی، دانشگاه‌ها عرصه‌ای برای هرج‌ومرج اخلاقی می‌شوند؛ جایی که خطای انسانی و هوش مصنوعی می‌تواند دست در دست هم حقیقت و اخلاق را تهدید کند.

پاسخ به پرسش آغازین ساده نیست. درست مانند شمشیر دولبه، هوش مصنوعی هم می‌تواند ابزاری برای خلاقیت و یادگیری اخلاقی باشد و هم دریچه‌ای برای تقلب و کوتاهی در مسئولیت‌پذیری. مرز میان این دو باریک است و سه شاخص اصلی دارد: شفافیت—بیان صادقانه نقش AI در کار، مسئولیت‌پذیری—ایستادن پای نتایج و تصمیمات نهایی، و همسویی با هدف آموزشی—یادگیری واقعی نه صرفاً تولید یک محصول. هوش مصنوعی در پژوهش دانشجویی نه سایه تقلب است و نه فرشته نجات؛ بلکه آیینه‌ای است که نیت، اخلاق و تعهد دانشجو را منعکس می‌کند. اگر نیت پاک و شفاف باشد، آینه روشن و صادقانه خواهد بود؛ اما اگر نیت کوتاهی کند، تنها گرد و غبار تقلب را بزرگ‌تر و واضح‌تر نشان می‌دهد.